Breyti Klassísk efnahvörf/Matarsódi og ediksýra

{{#ev:youtube|Yn0EKMITtRM|400px|right}}
Að blanda saman ediksýru og matarsóda er klassísk efnafræðitilraun, m.a. vegna þess að efnin tvö eru notuð í matseld og bakstur og því til á mörgum heimilum.

Tilrauninni fylgir nokkuð virkt efnahvarf sem losar allmikið af koltvísýringi á gasformi sem býr til nokkra froðu. Hún er því skemmtileg en hér skoðum við líka áhugaverða eiginleika koltvísýringsins sem við getum t.a.m. notað til að slökkva eld.

==  Efni og áhöld ==

Í þessa tilraun þarf:

* Edik (þetta má vera borðedik eða sérstök [[Búnaður fyrir náttúruvísindakennslu/Ediksýra|ediksýra]] til matargerðar)
* [[Búnaður fyrir náttúruvísindakennslu/Matarsódi|Matarsódi]]
* Ílát til að blanda í, t.d. glas
* Skeið til að skammta

Ef þú vilt prófa að slökkva í kerti með koltvísýringnum þarftu einnig:

* Kerti (t.d. sprittkerti)
* Eldfæri til að kveikja á kertinu

== Framkvæmd ==

{{skref|byrja}}
{{skref|Helltu góðri botnfylli af ediksýru í ílátið.}}
{{skref|Helltu smá matarsóda í sýruna með skeið.}}
{{skref|ljúka}}
Nú á efnahvarfið að losa koltvísýring sem myndar froðuna. Magnið af ediksýru og matarsóda fer nokkuð eftir styrkleika sýrunnar. Hrærðu í blöndunni til að klára efnahvarfið og þá geturðu bætt við örlitlu af ediki eða matarsóda til að kanna hvort (sýran eða matarsódinn) hafi klárast fyrst.

=== Kertalogi kæfður ===

Koltvísýringur er þyngri en loftið í kring og myndar því poll ofan í ílátinu. Þar sem eldur þarf súrefni getur ekkert brunnið ofan í koltvísýringspollinum. Þetta má nota til að kæfa loga.
{{skref|byrja}}
{{skref|Kveiktu á lágu kerti (t.d. sprittkerti).}}
{{skref|Helltu koltvísýringnum yfir logann. Þetta kann að þarfnast æfingar því koltvísýringurinn er ósýnilegur.}}
{{skref|ljúka}}
Til að kæfa kertalogann þarf að gæta þess að anda ekki ofan í glasið svo það blásist ekki í burtu áður en því er hellt yfir kertalogann. Með smá æfingu lærist að búa til hæfilegt magn koldíoxíðs.

=== Álbátur flýtur á koltvísýringshafi ===

Rétt eins og bátar fljóti á vatni vegna þess að það er eðlisþyngra en loft, getum við búið til báta sem fljóta á koltvíoxíði.
{{skref|byrja}}
{{skref|Búðu til bát úr álpappír og gerðu hann eins stóran en léttan og þú getur.}}
{{skref|Legðu bátinn varlega ofan í ílátið og sjáðu hvort hann fljóti ekki á skilum koltvíoxíðsins og loftsins.}}
{{skref|ljúka}}

== Aðrar skyldar tilraunir ==

Þegar koltvísýringurinn losnar úr kolsýrunni þenst það út. Þessi eiginleiki er t.a.m. notaður í eldfjallalíkön sem margir hafa eflaust séð myndir af úr amerískum skólavísíndaveislum. Þá er oft blandað út í edikið smávegis af sápu til að láta froðuna endast lengur og matarlit til að fá þann lit á froðuna sem sóst er eftir.

Eins er tilraunin stundum framkvæmd með ediksýrunni í flösku og matarsódanum í blöðru sem strengd er yfir stút flöskunnar. Matarsódinn er upphaflega látinn sitja í blöðrunni með því að hún lafi niður með flöskunni. Honum er svo hellt út í ediksýruna og við það blæs blaðran út sem sýnir hvað koltvísýringurinn tekur mun meira pláss en hvarfefnin.

== Hvað er að gerast? ==

Efnahvarfið er dæmi um sýru-basa hvarf. Það gerist í tveimur skrefum, fyrst hvarfast matarsódinn (einnig kallað natrón, NaHCO3) við ediksýruna (<chem>HC2H3O2</chem>) og myndar natríum-asetat (<chem>NaC2H3O2</chem>) og kolsýru (<chem>H2CO3</chem>):

:<chem>NaHCO3 + HC2H3O2 -> NaC2H3O2 + H2CO3</chem>

Kolsýran brotnar hins vegar fljótt niður í vatn (<chem>H2O</chem>) og koltvísýring (<chem>CO2</chem>) sem er á gasformi og býr því til loftbólurnar:

:<chem>H2CO3 -> H2O + CO2</chem>

Þetta er reyndar ástæða þess að matarsódinn er notaður í bakstur, en þar leysist hann upp í vökvanum í deiginu og hvarfast við súr efni til að mynda loftbólur sem lyfta deiginu.

Heildarefnahvarfið má einnig setja upp sem:

:<chem>NaHCO3(s) + CH3COOH(l) -> CO2(g) + H2O(l) + Na+(aq) + CH3COO-(aq)</chem>

þar sem (s) táknar fast efni (e. solid), (l) táknar vökva (en. liquid), (g) táknar gas (e. gas), og (aq) táknar að efnið er leyst upp í vatni (e. aqueous).

[[Flokkur:Verkefni fyrir yngsta stig]]
[[Flokkur:Verkefni fyrir miðstig]]
[[Flokkur:Verkefni fyrir unglingastig]]
[[Flokkur:Verkefni í efnafræði]]